Yaradancılık, anlamına gelen deizm, dünyaya veya evrenin işleyişine müdahale etmeyen tek tanrı olduğuna inanan ve tüm dinleri reddeden bir inanç biçimidir. Son günlerde oldukça tartışılan deizm inancı herkes tarafından merak edilmektedir.
Peki Deizm nedir? Deist kime denir?
Tarih boyunca insan toplulukları arasında semavi dinlerin
haricinde çeşitli inançlar ve uydurma dinler ortaya çıkmıştır. Bu inanç
şekillerinden biri deizm inancıdır. Yaradancılık anlamına gelen bu inanç 17.
yüzyıldan itibaren adını duyurmaya başlamıştır. Sadece Tanrı'nın varlığına
inanan bunun dışında tüm dinleri reddeden bu inanç dinsel bilgiye dolaysız
biçimde sadece akıl yoluyla ulaşılabileceği ilkesini esas alır. Deizm nedir?
Deist kime denir?
DEİZM NEDİR?
Yaradancılık anlamına gelen Deizm, evrenin bir yaratıcı
tarafından yaratılıp daha sonra bu yaratıcının insanı kendi başına bıraktığını
kabul eden bir felsefi akım ya da inanç biçimidir. Deizm, peygamberleri ve
Kutsal kitapları reddeder.
Tüm dinleri reddeden ancak tanrının varlığına inanan deizm,
peygamber, kutsal kitap, cennet ve cehennem, melek ve şeytan gibi kavramların hiçbirini
kabul etmez. Deizme göre mutlak bilgiye ulaşmanın yolu vahiy ve peygamberlerden
geçmez. Doğa, bilim ve akla dayanır. Bu inanca göre insan aklı yeterli olduğu
için vahiy ve kutsal kitaplara da gerek yoktur. Yaratıcının dünyayı ve evreni
bir kez yaratmış, sonra kendi yasalarına göre işlemesi için insanları ve evreni
bir başına bırakmış olduğunu savunurlar. Deizm inancına göre Tanrı evrene ve
dünyaya müdahale etmemektedir.
DEİST KİME DENİR?
İnanışın tanımlanmasında kullanılan doğal din ya da doğal
inanç kavramları, hiçbir aracı olmaksızın sadece akıl yoluyla kavranabilecek
yalın bir Tanrı inancını belirtir. Bu inancı benimseyen kişiye Deist denir.
DEİZM İNANCI NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?
Deizmin fikir babası 17. yüzyılda yaşayan İrlandalı John Toland'dır
Katolik bir ailede doğmuş olup "Pentheistikon" isimli kitabında akla
dayalı maddeci bir dinin gerektiğini savunmuştur. Toland'ın bu düşüncesi birçok
düşünür tarafından kabul görmüş ve deizm olarak dünyaya yayılmıştır. Voltair ve
Rousseau gibi ünlü düşünürler de Deizm savunucusu olmuştur. İlk Deizm kelimesi
Viret (1564) ve Burton(1621) tarafından kullanıldığı genel kabul görülmektedir.
İngiliz filozof Edward Herbert, "De Veritate" (Hakikat Üzerine)
isimli kitabı ile Deizm kurucuları arasında sayılmaktadır. Herbert, göre bir
yaratıcı vardır ve evreni yaratmıştır. Ancak dinlerde yer alan Akıl dişi
söylemler doğal düzene gölge düşürmektedir. Rousseau da deizmi savunmuş ancak
onun asıl savaşı din adamları ile olmuştur. Rousseau, özellikle katı olarak gördüğü
kilise rahipleri ve din adamlarını gereksiz aracılar olarak görmüştür. Deizm
genel olarak katı ve baskıcı Katolik dünyasının yüzünden kurulmuştur
denilebilir.
DEİZMİN ÖZELLİKLERİ NELERDİR?
* Deizme göre Tanrı vahiy göndermez.
* Deizm de peygamberlere inanılmaz, Tanrı ile insan arasına
başka hiçbir düşünce giremez.
* Kutsal Kitaplar Tanrı'nın sözü olarak kabul
edilmemektedir. Deizme göre elçi olduğunu iddia edenlerin "Vahiy
geldi" diyerek var ettiği kitaplar Tanrı'dan gelmiş olamaz.
* Deizm'in hiçbir kutsal kitabı veya peygamberi yoktur.
* Deizm'de şeytan, cehennem gibi öğeler yoktur.
* Deistler "özgür düşünürler"dir. İyi birey
olabilmek için peygamber ve kitaplara gerek duymazlar.
* Deistler vahiyleri ve vizyonları reddederler. Hayatlarında
insan uydurması mucizelere ve kehanetlere yer yoktur.
* Deizm'in rahip, haham, imam gibi din adamlarına ihtiyacı
yoktur. Bir bireyin istediği tek şey kendi sağduyu ve insanlık durumunu düşünme
kabiliyetidir.
DEİZMİN KATEGORİLERİ
her inançta olduğu gibi, deizm de zaman geçtikçe kendi
içinde farklılıklara uğramıştır. Deizm sonrası ortaya çıkan akımlar ya da
inançlar, anlam karmaşasının oluşmaması adına başlarına isim veya ek alırlar.
Günümüzde etkili olan 3 farklı deizm bulunmaktadır;
1- PANDEİZM
Pandeizm, evrenin tümünü Tanrı olarak kabul etmektedir. Buna
göre, her şey Tanrı’nın bir parçasıdır. Her şey Tanrı’dır ve Tanrı her şeydir.
Pandeizme göre Tanrı’nın kainattan bağımsız ve ayrı bir varlığı yoktur. Tanrı
nesnelerde, insan dünyasında ve doğada vardır.
2- PANENDEİZM
Tıpkı pandeizmde olduğu gibi, evrenin kendisinin Tanrı
olduğu düşüncesi hakimdir. Pandeizmden ayrı olarak ilk devindirici olan;
Tanrı’nın tüm varlıkları ve evren özünden yarattığı, evrenin bilincinde
değişmez ve mutlak bir varlık olarak hakim olduğu inancıdır. Pandeizme göre
ruhun tek bir amacı vardır, buda oluştuğu Tanrı’ya geri dönmektir. Bunun yolu
ise, tek evrensel kanun olan evrimden geçmektir.
3- SPİRİTÜEL DEİZM
Bu deizm; içinde doğa ile birleşme, sezgi, tefekkür ve
meditasyon gibi durumları barındırır. Bunlar da diğer deistler gibi Tanrı’nın
kainata müdahale ettiği düşüncesini, doğa üstü olayları ve dinsel dogmaları
reddederler. Spiritüel deizm manevi ve genel varlığı, tabiatta hissedilebilir
tarifsiz bir Tanrı inancı içermektedir. Spiritüel deistler reenkarnasyon, karma
ve sonsuz ödül gibi inançlara sahip olabilirler. Bu tarz deistler literatürde
“spiritüal ama dinsel değil” veya “spiritüel ama dini yok” şeklinde tanımlanır.
Deizmin yükselişinin sebebi nedir?
Son günlerin en popüler tartışmasına buyurun.
Deizm, ateizm ve nihilizmin toplumumuzda yükselmesine dair
sıkı makaleler yayınlanıyor. En başta Yeni Şafak yazarları arasında. Siyasiler,
yazarlar, ilahiyatçılar, sosyologlar ve bilumum meraklısı tartışmanın içinde.
Faydalı bir tartışma. Şahsen hepsini okumaya çalışıyorum.
DEİZM TARTIŞMASINI TIKAYAN İKİ KONU
Gençler ve özellikle dindarlar arasında deizmin yayıldığını
görmek için onlarla bir süre vakit geçirmek yeterli aslında. Son 5 yılda bu
akımın gittikçe yukarı doğru ivme kazandığı, nihilizmin ve ateizmin de buna
eşlik ettiği, artık toplumu izleyen herkesin ortak kanaati.
Bunun ne kadar ciddi bir mesele olduğunu, gelecekte toplumu
çok derinden etkileyecek bir sorun haline geleceğini söylemeye gerek yok
herhalde.
Deizm, nihilist ve ateist fikirler gibi değil, felsefi bir
altyapısı olduğundan, boşalan din duygusunun yerine kolaylıkla geçebiliyor. O
yüzden lümpenliğe benzeyen nihilizmden daha tehlikeli.
Tartışmanın can alıcı sorusu, “Deizm neden yükseliyor?”
Bu soruya verilen cevaplardan iki tanesi, bu çok önemli
tartışmayı tıkıyor:
Bunlardan birincisi: ‘Deizm tartışmasını, siyasi iktidarı
sıkıştırmak, dindar nesil yaratacaklardı, deist nesil yarattılar’ demek için,
bilinçli olarak bir kesim başlattı ve sürdürüyor. Özellikle İmam Hatip ve
İlahiyatlar hedefte.
Genelde Odatv sitesi, Sözcü ve Cumhuriyet gazetelerindeki
yazıları buna örnek gösteriyorlar. Bu tartışmadan murat, AK Parti’yi
yıpratmakmış, bu yüzden yapmamamız gerekiyormuş.
İkincisi: ‘Deizm, Batıda başlayan bir akımdır, onların
propagandasıdır ve Müslümanları etkilemek için bilinçli olarak köpürtülen bir
tartışmadır.’ Yani yine başımıza “dış güçlerin” açtığı bir beladan
bahsediyorlar!
Ben bu iki görüşün, çok önemli ve derin tartışmayı tıkadığı,
önünü kestiği ve sığlaştırdığı kanaatindeyim. Konu, siyasi iktidarın, imam
hatiplerin ve ilahiyatların çok üzerinde, çok derininde ve çok fevkinde bir
öneme sahiptir.
Hayatı siyasi iktidar üzerinden okuyan, fikir ve düşünce
üretmeyi, politikadan hiza alarak yapanların, deizm tartışmasını anlaması
mümkün değildir. Bu tartışmaya katılmaması da en hayırlı iştir.
DEİZM YÜKSELİYOR DA, NİYE YÜKSELİYOR?
Tartışmanın magazin boyutunu, politik kısmını ve popülerlik
hevesini şöyle elinizle silip attığınızda, orada derinlerde bir yerde, İslam
inanç dünyasına ait yapısal bir sorun olduğunu görürsünüz.
Bu sorunun yaratıcı, kul, inanç, varlık, yokluk gibi
konuları içerdiğini, meselenin ontolojik bir problem olduğunu en güzel şekliyle
ifade eden Prof. Mustafa Öztürk, çözümü kelam ilmiyle, yeni bir dil, yeni bir
diskur üretmekte görüyor (15.04.2017 Karar).
Daha basit ifadeyle anlatmak gerekirse, dindarlar arasında
yükselen deizmin sebeplerini dört şekilde sıralamak mümkün:
1. Dindar olarak kendini ifade eden insanların din anlayışı,
yaşam biçimi, davranışlarıyla gösterdikleri derin çelişkiler.
2. Dini kurumlar gibi gözüken tarikat, cemaat, vakıf, örgüt,
okul gibi yerlerde yaşanan tutarsızlıklar, cahillikler, ahlaksızlıklar ve
düşmanlıklar.
3. Çok büyük bir hızla ilerleyen zamana rağmen, çağın
sorunlarına, sıkıntılarına ve açmazlarına yeterli cevap üretemeyen, yeni yollar
açmayan, yeni fikirler bulamayan dogmatik din adamları, aydınlar ve düşün
insanlarının yetersizliği.
4. Toplumu hızla dönüştüren dijital devrimin beraberinde
getirdiği değersizlik, sığlık, içe kapanıklık, maddiyatçılık ve gerçek ötesi
yeni bir yaşam formuna doğru insanları ittirmesi. Buna cevap verecek bir fikir,
ne batıda ne de doğuda henüz keşfedilmiş değildir.
Tüm bunlar, aradığı cevapları bulmayan insanların deist,
ateist ve nihilist olmasına neden oluyor kanaatimce.
SAHA ARAŞTIRMALARI VE BİLİMSEL ÇALIŞMALAR YETERSİZ
Meseleyi kişisel gözlem ve deneyimlerimize göre ele alıyoruz
aslında. Deizm, ateizm ve nihilizm üzerine henüz sağlıklı bir saha
araştırmasına ve bilimsel bir çalışmaya sahip değiliz. Hatta bu konuda
çelişkili veriler bile var.
İPSOS’un her yıl yaptığı “Türkiye’yi Anlama Kılavuzu”
araştırmasına göre (2018), dindarlık toplumun en güçlü yönlerinden biri ve son
4 yıldır aynı yerinde duruyor, değişmiyor (07.04.2018 Hürriyet).
Bu durumda iki
ihtimal var:
1. İPSOS verilerine göre deizm, ateizm ve nihilizmin
yükseldiği söylenemez.
2. Deizmin yükselişi ancak özel bir araştırma ile tespit
edilebilir.
Kanaatimce, bu alanda özel bir çalışma yapmak lazım.
Anketlerin yanı sıra, yüz yüze görüşmelerin, derinlikli araştırmaların
yapılması şart.
Sonuç itibariyle konu derin bir mevzu.
Sol elle yemek meselesini bile tartışamayan bir topluluğun,
bu meseleyi tartışmasını beklemeyin. Zaten bu tartışmaların, Yusuf Kaplan’ın
dediği gibi, ortalıkta, medya önünde ve yetersiz kişilerce yapılmaması lazım.
Yine de çok güzel yazılar var. Birini atlarım da, ayıp olur
diye liste vermiyorum.
Var gücümüzle okumaya ve tartışmaya devam.
